لە کوشتنی سێ کەس لە هەولێرەوە تا ئامارە شۆکهێنەرەکانی کوشتن لە جیهان

شەوی 6ی ئابی 2025، شاری هەولێر جارێکی دیکە بە ڕووداوێکی دڵتەزێنی کوشتن هەژا، کە تێیدا سێ پیاو لەناو بەنزینخانەیەکدا کوژران. ئەم ڕووداوە، کە بەپێی زانیارییە تەنها لەسەر رژانی بەنزین بەسەر دەستی کارمەندی بەنزینخانەکە و دەمەقاڵێ ڕوویداوە، تەنها ڕووداوێکی تاوانکاریی ئاسایی نییە، بەڵکو زەنگێکی مەترسیداری دیکەیە کە لە قووڵایی کێشەیەکی کۆمەڵایەتیی گەورەترەوە دێت؛ کێشەیەک کە نەک هەر هەرێمی کوردستانی گرتووەتەوە، بەڵکو وەک پەتایەک بە جیهاندا بڵاوبووەتەوە. ئەم ڕاپۆرتە بە پشتبەستن بە نوێترین داتا و ڕووداوەکان، تیشک دەخاتە سەر ڕەهەندە جیاوازەکانی ئەم دیاردەیە لەسەر ئاستی ناوخۆ و جیهان.

هەرێمی کوردستان: ئامارەکان زەنگی مەترسی لێدەدەن

توندوتیژی و کوشتن لە هەرێمی کوردستان ڕەوتێکی هەڵکشاوی بەخۆیەوە بینیوە، بەراوردکردنی ئامارەکانی ساڵی ڕابردوو و ئەمساڵ، وێنەیەکی نیگەرانکەر دەخاتەڕوو.

ئامارە گشتییەکان: بەپێی ئاماری فەرمیی دەزگای ئاسایشی هەرێم، لە ساڵی 2024 دا 63 ڕووداوی کوشتن تۆمارکراون، ئاماری فەرمیی گشتگیر بۆ ئەمساڵ، ڕووداوە بەردەوامەکان، وەک ڕووداوەکەی دوێنێ شەوی هەولێر، ئاماژەن بۆ بەردەوامیی ئەم ڕەوتە مەترسیدارە.

ژن کوشتن: برینێکی قوڵ لە جەستەی کۆمەڵگا: ژن کوشتن یەکێکە لە دیارترین و دڵتەزێنترین جۆرەکانی تاوان. لە ساڵی 2024 دا، 48 ژن کوژراون. ئەم ڕێژەیە لە ساڵی 2025 دا بە شێوەیەکی نائاسایی بەردەوامە؛ تەنها لە حەوت مانگی یەکەمی ساڵدا 25 ژن کوژراون و 15 ژنی دیکەش بە شێوەیەکی گوماناوی گیانیان لەدەستداوە. لە دوو مانگی یەکەمی ساڵی 2025 بە تەنها، هەشت حاڵەتی ژن کوشتن تۆمارکراوە.

هۆکارەکانی هەڵکشانی توندوتیژی لە هەرێم

شارەزایان و چاودێران کۆمەڵێک هۆکاری سەرەکی بۆ ئەم دۆخە دەستنیشان دەکەن و لەوانە؛

چەکی بێ مۆڵەت: ئاسانیی دەستکەوتنی چەک وایکردووە ببێتە ئامرازی یەکەمی یەکلاکردنەوەی کێشەکان. دەستبەسەرداگرتنی 881 پارچە چەکی جۆراوجۆر لە ساڵی 2024 دا، قەبارەی ئەم کێشەیە دەردەخات.

لێکترازانی کۆمەڵایەتی و ئابووری: خراپیی باری گوزەران، بێکاری، و جیاوازیی چینایەتی فشارێکی دەروونیی زۆر لەسەر تاکەکان دروست دەکات و زەمینەی توندوتیژی خۆش دەکات.

بێ سزایی و لاوازیی یاسا: هەستکردن بەوەی تاوانباران دەتوانن لە سزا دەرباز بن، یان لاوازیی متمانە بە سیستەمی دادوەری، هانی خەڵک دەدات پەنا بۆ توندوتیژی بەرن بۆ وەرگرتنەوەی "مافی" خۆیان.

کەلتووری توندوتیژی و ڕۆڵی میدیا: هەندێک جار شێوازی ڕووماڵکردنی تاوانەکان لە میدیاکاندا و زاڵبوونی کەلتوورێک کە توندوتیژی تێدا ئاسایی کراوەتەوە، کاریگەریی نەرێنی لەسەر کۆمەڵگا دادەنێت.

ڕەوشی کوشتن لەسەر ئاستی جیهان: داتای شۆکهێنەر

دیاردەی کوشتن گرفتێکی جیهانییە و ڕەهەندی ترسناکی هەیە، بەپێی دوایین ڕاپۆرتی نووسینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ماددە هۆشبەرەکان و تاوان  (UNODC)
ژمارەی قوربانیان: لە ساڵی 2021 دا، جیهان شایەتی 458,000 کوشتنی بەمەبەست بووە. ئەم ژمارەیە بەراورد بە ژمارەی قوربانیانی شەڕ و پێکدادانە چەکدارییەکان، کە لە ساڵی 2022 دا گەیشتە لووتکە، هێشتا دوو هێندە زیاترە. ئەمەش دەریدەخات کە کوشتنی تاکەکەسی هەڕەشەیەکی گەورەترە لەسەر ژیانی مرۆڤەکان وەک لە جەنگەکان.

هۆکارە جیهانییەکان: تاوانی ڕێکخراو بەرپرسە لە نزیکەی 22%ی کۆی کوشتنەکان لە جیهاندا. هەروەها، لێکەوتە ئابوورییەکانی پەتای کۆڤید-19 و زیادبوونی توندوتیژیی گرووپە چەکدارییەکان ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە.

جیاوازیی جوگرافی و دیمۆگرافی

کیشوەرەکان: کیشوەری ئەمریکا بەرزترین ڕێژەی کوشتنی هەیە (15 حاڵەت بۆ هەر 100,000 کەس)، بەڵام کیشوەری ئەفریقا بەرزترین ژمارەی ڕەهای کوشتنی تۆمارکردووە (176,000 حاڵەت).

ڕەگەزی قوربانیان: پیاوان 81%ی قوربانیانی کوشتن پێکدەهێنن، بەڵام ژنان زیاتر لە مەترسیی کوشتندان لەلایەن ئەندامانی خێزان یان هاوبەشە نزیکەکانیانەوە.
منداڵان: بە شێوەیەکی تراژیدی، منداڵان 15%ی قوربانیانی کوشتن بوون لە ساڵی 2021 دا.

ڕووداوەکەی هەولێر و ئامارە جیهانییەکان پێکەوە وێنەیەکی تەواوی مەترسییەکانی دیاردەی کوشتنمان پیشان دەدەن. ئەم دیاردەیە، لە ئاستی ناوخۆدا، ڕەگ و ڕیشەی لە کۆمەڵێک کێشەی کۆمەڵایەتی، ئابووری و یاساییدا داکوتاوە کە بوونەتە هۆی هەڵکشانی توندوتیژی. لەسەر ئاستی جیهانیش، بوونی تاوانی ڕێکخراو، نایەکسانی، و قەیرانە جۆراوجۆرەکان، وایانکردووە کە کوشتن ببێتە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی گیانلەدەستدان لە جیهاندا، تەنانەت زیاتر لە جەنگەکانیش. کۆنترۆڵکردنی ئەم شەپۆلە خوێناوییە، ئاڵنگارییەکی گەورەیە و دەرخەری ئەوەیە کە کێشەکە تەنها ئەمنی نییە، بەڵکو پەیوەستە بە تەواوی پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە.