مێژوویەکی درێژخایەن لە پێشێلکاریی ڕێککەوتنەکان لە عێراق بەرانبەر بە کورد

نووسینی: فرسه‌ت سه‌ید شوكر

پەیوەندیی کورد و دەوڵەتی عێراق، لە سەرەتای دامەزراندنییەوە تا ئەمڕۆ، مێژوویەکی پڕ لە هەوراز، نشێو و پێشێلکردنی بەڵێن و ڕێککەوتننامەکان بووە.

هەرچەندە کورد هەمیشە هەوڵیداوە لە چوارچێوەی عێراقێکی دیموکراتی و فیدراڵدا مافە ڕەواکانی بەدەست بهێنێت، بەڵام دەسەڵاتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق، زۆربەی کات، زمانی هێز و نکۆڵیکردنیان بەرانبەر پرسی کورد بەکارهێناوە. ئەمەش بووەتە هۆی دروستبوونی قەیرانی "متمانە" و ناسەقامگیرییەکی بەردەوام کە زیانی نەک تەنیا بۆ کورد و هەرێمی کوردستان بەڵکو بۆ هەموو عێراق گرفت بووە.

ڕیشەی مێژوویی ناکۆکییەکان

یەکێک لە نموونە هەرە دیارەکانی پشتگوێخستنی مافەکانی کورد، هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلوول بوو لە ساڵی (1961) بە ڕابەڕایەتیی بارزانیی نەمر، ئەم شۆڕشە کاردانەوە بوو بەرانبەر بە سیاسەتی پشتگوێخستنی داواکارییەکانی گەلی کوردستان لە لایەن عەبدولکەریم قاسمەوە، کە سەرەتا بەڵێنی دیموکراسی و مافی کوردی دابوو، بەڵام دواتر لێی پاشگەز بووەوە. ئەم سیاسەتە لە سەردەمی دەسەڵاتدارانی دواتردا، وەک (عەبدوسەلام و عەبدولڕەحمان عارف، ئەحمەد حەسەن بەکر و دواتریش سەدام حوسێن)، بە شێوەیەکی دڕندانەتر بەردەوام بوو لە ڕەتکردنەوەی ماف و داخوازییە ڕەواکانی کورد. 

هەموو ئەو ڕژێمانە لە بری داننان بە مافە شەرعییەکانی کورد وەک نەتەوەیەکی جیاواز و هاوبەش لە عێراقدا، پەنایان بۆ چەک و سیاسەتی «تەعریب» و لەناوبردن بردووە. 

سەرەنجام، ئەم سیاسەتە چەوتە نەک هەر کێشەی کوردی چارە نەکرد، بەڵکو بووە هۆی لاوازبوونی پایەکانی دەوڵەتی عێراق و لەناوچوونی ئەو ڕژێمانە خۆیان.

قۆناغی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس

دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی (2003) و نووسینەوەی دەستوورێکی هەمیشەیی کە زۆرینەی گەلانی عێراق دەنگیان پێدا، چاوەڕوان دەکرا قۆناغێکی نوێ لە پەیوەندییەکانی عێراق و هورێمی کوردستان دەست پێبکات. بەڵام لە جیاتی جێبەجێکردنی (دەستوور)، جارێکی تر سیاسەتی جیاوازیکردن و پێشێلکردنی مافەکانی کورد لەلایەن بەشێک لە هێزە سیاسییەکانی بەغداوە سەریهەڵدایەوە. ئەویش بە:

-بڕینی بودجە و مووچەی خەڵکی کوردستان.

-نەناردنی شایستە داراییەکانی پێشمەرگە.

-هەوڵدان بۆ لاوازکردنی قەوارەی دەستووریی هەرێمی کوردستان.

-ڕەتکردنەوەی بنەماکانی شەراکەت، تەوازن و تەوافق.

هەرێمی کوردستان لە نێوان شەرعییەتی دەستووری و پاشەکشەکانی بەغدا دا

دەستووری عێراق-ساڵی (2005) 

بە ڕوونی دان بە هەرێمی کوردستاندا دەنێت وەک هەرێمێکی فیدراڵی و دەسەڵاتەکانی دیاریی دەکات. چەندین ماددەی دەستووری ئەم شەرعییەتە دەچەسپێنن، لەوانە:

ماددەی 117: بە ڕاشکاوی دان دەنێت بە "هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتە هەبووەکانی، وەک هەرێمێکی فیدراڵی."

ماددەی 121: مافی هەموارکردنی جێبەجێکردنی یاسا فیدراڵییەکان دەدات بە هەرێم، هەروەها دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەری تایبەت بە خۆی دەبێت و هێزی پێشمەرگەش وەک بەشێک لە سیستەمی بەرگریی عێراق ناسێنراوە.

ماددەی 115: جەخت لەوە دەکاتەوە کە لە کاتی بوونی ناکۆکی لەنێوان یاسای هەرێم و یاسای فیدراڵیدا (جگە لە دەسەڵاتە تایبەتەکانی حکوومەتی فیدراڵی)، پێشینە بۆ یاسای هەرێم دەبێت.

ماددەی 140: کە تایبەتە بە چارەکردنی کێشەی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی سنووری ئیدارەی هەرێم، وەک کەرکووک، بەڵام دوای نزیکەی دوو دەیە، هێشتا وەک خۆی جێبەجێ نەکراوە و ئەمەش گەورەترین پێشێلکاریی دەستوورییە.

سەرەڕای بوونی ئەم بنەما دەستوورییە پتەوە، هەرێمی کوردستان وەکو خۆی توانیویەتی ببێتە نموونەیەکی سەرکەوتووی ئارامی، پێکەوەژیان، و پێشکەوتنی ئابووری لە ناوچەیەکی پڕ لە ئاڵۆزیدا. لە کاتێکدا دەبوو ئەم ئەزموونە جێگەی شانازیی هەموو عێراق بێت و وەک «مۆدێلێک» بۆ ناوچەکانی تری وڵات سەیر بکرێت، کەچی هەندێک لایەن لە بەغدا بە نیگەرانییەوە سەیری دەکەن و وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر دەسەڵاتی ناوەند لێکی دەدەنەوە لە کاتێکدا هەرێم هیچ نیازێکی وەهای نەبووە.

پێگە و کاریگەریی سەرۆک بارزانی لە عێراقدا

هەردەم (سەرۆک بارزانی) ڕۆڵی کارا و سەرەکی بینیوە لە نێوان لایەنە ناکۆکەکانی شیعە و سوننە و هەوڵی داوە بۆ لەیەکترنزیککردنەوەی دیدگەکان و دروستکردنی حکوومەتێکی نیشتمانی کە نوێنەرایەتی هەموو عێراقییەکان بکات، لەگەڵ ئەوەشدا، دەتوانین بڵێین سەرۆک مەسعود بارزانی، بە تێڕوانینی قووڵی سیاسی و باوەڕی پتەوی بە پێکەوەژیان، توانیویەتی نەک هەر قەوارەی هەرێمی کوردستان لە گێژاوی توندوتیژیی ناوچەکە بپارێزێت، بەڵکو بیکاتە مۆدێلێکی زیندووی ئارامی و فرەیی، هەوڵە بەردەوامەکانیشی لە پێناو ئاشتەواییەکی گشتگیر لە عێراقدا، ڕۆڵێکی مێژووییە، ئەمەش دەرخەری ئەو حەقیقەتەیە کە سەرۆک بارزانی نموونەی سەرکردەیەکی کاریگەر و هاوسەنگی پارێز بووە لە عێراقدا و هەمیشە خواستی تەبایی و پێکەوەژیانی ئاشتییانە بووە.

کۆبەند

گەلی کوردستان قوربانییەکی زۆری داوە بۆ گەیشتن بەم ئاستە لە ئارامی و ئاوەدانی؛ لە ئەنفال و کیمیابارانەوە تاوەکوو شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش و شکاندنی ئەفسانەی «داعش» کە تێیدا (هێزی پێشمەرگە) بە خوێنی قارەمانەکانی، نەک تەنیا کوردستان، بەڵکو عێراق و جیهانیشی پاراست. 

جگە لەوەش هەرێمی کوردستان هەمیشە فاکتەری سەقامگیری بووە لە ناوچەکە، پەناگەیەک بووە بۆ ملیۆنان «ئاوارە» و پەنابەر، و خۆی لە گرژی و ململانێ تائیفییەکانی ناوچەکە بەدوور گرتووە.

لە بەرانبەردا، تاکە داواکاریی کورد لە عێراق، پابەندبوون بووە بەو دەستوور و ڕێککەوتنانەی کە پێکەوە لەسەری ڕێککەوتوون. بۆ ئەوەی عێراق ببێتە دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری و سەقامگیر.

گرنگە دەسەڵاتدارانی ئێستای عێراق لە عەقڵیەتی مەرکەزیەتی توند و پشتگوێخستنی مافی پێکهاتەکان و گەلی کورد خۆیان بە دووربگرن. 

کاتی ئەوەش هاتووە کە حکوومەتی عێراق پابەندیی ئەو ڕێککەوتنانە بێت کە بناغەی عێراقی نوێیان لەسەر دامەزراوە. 

چونکە ئاییندەی عێراق لە سیستەمێکی فیدراڵی ڕاستەقینە و هاوبەشییەکی دادپەروەرانەدایە، نەک لە گەڕانەوە بۆ ئەزموونە شکستخواردووەکانی ڕابردوو کە دەرەنجامەکانی بۆ هەموولایەک ڕوون و ئاشکران.